Lawiswis Ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-12 ng Nobyembre 2024
Larawan kuha ng may-akda, 07 Nobyembre 2024.
Dumating kasagsagan ng iyong init, sagad sa aking anit ngUnit alinsangan ay mapagtitiyagaan Mahirap tanggihan masuyo mong alindog Aking nadama saan man ako pumunta Gumala man ako sa gabi o Umaga, kapanatagan at kapayapaan parang tahanan Ewan kung anong hiwaga iyong angkin wala sa ibang puntahin nakaanTig nitong damdamin kaya aking pangako ikaw ay babalikan Eenganyahin kapatid at kaibigan maranasan iyong kagandahan.
Kuhay ng may-akda, takip-silim mula sa Rovira Suites, 10 Nobyembre 2024
DUMAGUETE hindi man kita agad na gets, ako ang iyong nadaget kaya ako ay babalik that's a promise I shall not forget!
Larawan kuha ng may-akda sa Boulevard, 10 Nobyembre 2024.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-7 ng Nobyembre 2024
First time ko sa Dumaguete City.
Kabilin-bilinan ng mommy ko noong bata pa ako na basta first time ko saan mang lugar, una kong pupuntahan ang simbahan.
Kaya kanina pagdatng dito sa Dumaguete, una kong hinanap ang simbahan kahit ako ay nagugutom na. Nakakatuwa may kasabay din kaming mga panauhin at iyon din ang pakay nila bagamat inuna ang sikmura bago bumaba ang sugar.
Pagdating doon sa Katedral ni Santa Catherine ng Alexandria, ito ang eksenang bumungad sa akin.
Noong bata pa ako, magkahalong takot at pagkamangha aking nadarama tuwing isasama ako ng aking lola sa Quiapo at makakita ng maraming ganito magdasal – lumalakad ng paluhod.
Sa paglipas ng panahon, unti-unti nang nawala mga eksenang ito hanggang sa makakita ako muli kanina sa katedral ng Dumaguete.
Kay sarap pagmasdan at pagnilayan yaong mama na lumakad paluhod sa kanyang pagrorosaryo.
Sa panahong ito ng social media na lahat gusto siya ang bida, nawala na itong pagluhod na tanda ng pagpapakababa sa Diyos na higit na dakila sa lahat.
Ni hindi na rin nga alam ng karamihan ang pag-genuflect o pagluhod ng isang tuhod o “one-hod” kung aking tawagin bago pumasok ng upuan ng simbahan o “pew” tanda ng pag galang at pagkilala sa kasagraduhan ng lunan.
Ilang taon na nakakalipas pinuna ni Obispo Soc Villegas ang nawawalang gawi ng pagluhod ng mga tao; sa halip aniya, tayo ay nagiging “clap generation” – dinaraan ang lahat sa palakpakan. Sabi nga sa akin kamakailan ng isang kaibigan hindi raw niya maintindihan mga pari na magsasabi lang ng amen ay magpapalakpakan nang walang humpay mga tao. “I cannot”, eka niya.
Nanalangin ako ng ilang sandali sa katedral ng Dumaguete ng nakaluhod bago tumayo upang magtanghalian. Para na kasi akong nanghihina…
Hindi ba isang kabalintunaan kung pagninilayan, ang pagluhod ay tanda rin ng lakas ng katawan at tatag ng kalooban? Bakit nga ba tayo ngayon, sa dami ng mga gamot at pagkain, tila mahina pa rin, hindi na makaluhod para manalangin? Gaya nung mama na aking nakita, tila napakalakas pa rin niya at kayang-kaya pa ring lumakad paluhod.
O, iyon ding pagluhod niya ng madalas ang sa kanya nagpalakas?
Kasabay ko siya natapos sa pagdarasal. Hindi ko na siya kinunan ng larawan taglay kanyang aral ng kababaang-loob sa Diyos. At sa kapwa. Oras nang lumuhod. Amen.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-01 ng Nobyembre 2024
Larawan kuha ng may-akda, Sacred Heart Novitiate, Novaliches, QC, 20 Marso 2024.
Salamuch sa mainit na pagtanggap sa ating nakaraang lathalaing nagpapaliwanag sa ilang mga pamahiin sa paglalamay sa patay.
Sa ating pagsisikap na tuntunin pinagmulan ng mga pamahiin sa paglalamay, nakita rin natin ang kapangyarihan ng mga kaisipan ng tao na mahubog ang kamalayan at kaugalian ng karamihan sa pamamagitan ng mga ito.
Ang nakakatuwa po, mayroon namang praktikal na dahilan sa likod ng maraming pamahiin katulad po ng maraming nagtatanong, bakit daw masamang magwalis kapag mayroong patay?
Larawan kuha ni Fr. Pop dela Cruz, San Miguel, Bulacan, 2022.
Sa mga katulad kong promdi o laki sa probinsiya inabutan ko pa mga kapitbahay naming nakatira sa kubo at mga sinaunang tirahan na mayroong bubong na pawid at silong sa ilalim. Tablang kahoy ang mga sahig kung mayroong kaya at masinsing kinayas na mga kawayan kung hindi naman nakakaangat sa buhay. Ang silong palagi ay lupa din, mataas lang ng kaunti sa kalsada. Bihira naka-tiles noon. Kaya, masama ring ipanhik ng bahay ang tsinelas o bakya o sapatos kasi marumi mga ito.
Masama o bawal magwalis kapag mayroong lamay sa patay kasi nakakahiya sa mga panauhin na nakikiramay – mag-aalikabok sa buong paligid! Liliparin mga lupa at buhangin kasama na mga mikrobyo.
Marumi, sa madaling salita. Kaya ang utos ng matatanda, pulutin mga kalat gaya ng balat ng kendi o butong-pakwan. Noong mamatay Daddy ko, hindi ko matandaan kung tinupad namin pamahiing ito pero hindi ko malimutan paano nilinis ng mga kapit-bahay aming bahay nang ihatid na namin sa huling hantungan aking ama. Bagaman bawal magwalis noong lamay, asahan mo naman puspusang paglilinis ng mga kapit-bahay at kaanak pagkalibing ng inyong patay.
Kapag ako po ay tinatanong kung “naniniwala” sa pamahiin, “hindi” po ang aking sagot kasi iisa lang aking pinaniniwalaan, ang Diyos nating mapagmahal. Tandaan turo ni San Pablo noon sa marami niyang mga sulat, hindi mga ritual at kaugalian nagliligtas sa atin kungdi tanging si Kristo Jesus lamang.
Bakit lamay o "wake" ang pagbabantay sa patay?
Nakakatawa at marahil mahirap paniwalaan sagot sa tanong na iyan. Ang paglalamay ay hindi pagtulog sa gabi dahil sa mga gawain at gampanin kinakailangang tuparin. Wake ang Inggles nito na ibig sabihin ay “gising” tulad ng awake.
Naglalamay ang mga tao noong unang panahon lalo na sa Europa kapag mayroong namamatay upang matiyak na talagang namatay na nga kanilang pinaglalamayan. Inihihiga ang hinihinalang namatay sa mesa habang mga naglalamay ay nagkakainan at nag-iinuman upang hindi antukin; higit sa lahat, baka sakaling magising at matauhan hinihinalang patay sa kanilang ingay.
Alalahaning wala pang mga duktor noon na maaring magdeklarang pumanaw na ngang tunay ang isang tao; kaya, hindi malayo na may pagkakataong ang mga inaakalang namatay ay nag-comatose lamang. Kapag hindi pa rin nagising sa ingay ng kainan at inuman ng mga naglamay ang patay pagsapit ng bukang-liwayway, ipinapalagay nila noon na tunay na ngang patay iyon at saka pa lamang pag-uusapan ang libing.
Nang maglaon sa paglaganap ng Kristiyanidad, ang lamay na dati ay kainan at inuman, naging panahon ng pagdarasal ngunit hindi rin nawala mga kainan at inuman sa mga lamayan upang huwag antukin. At higit sa lahat, para maraming makiramay na ibig sabihin, mabuting tao namatay.
Mga salita at kaalaman natutunan dahil sa mga patay...
Heto ngayon ang magandang kuwento mula sa kasaysayan kung paanong napagyaman ng mga tradisyon sa paglalamay ng namatay ang ating mga wika maging kaisipan. Kitang-kita ito sa kulturang banyaga tulad ng mga Inggles.
Nagtataka maraming archaeologists sa ilang mga takip ng kabaong sa Inglatera ay mayroong kalmot ng kuko ng daliri. At maraming bahid ng dugo.
Napag-alaman sa pagsasaliksik na may mga pagkakataong nalilibing mga yumao noon na hindi pa naman talagang patay! Kaya, kapag sila ay nagkamalay o natauhan habang nakalibing, pinagtutulak nila ang takip ng kabaong hanggang sa pagkakalmutin upang makalabas hanggang sa tuluyang mamatay na nga sa libingan.
Kaya naisipan ng mga tao noon na magtalaga ng bantay sa sementeryo lalo na mula alas-diyes ng gabi hanggang pagsikat ng araw na siyang pinagmulan ng katagang graveyard shift – literal na pagtatanod sa sementeryo o “graveyard” upang abangan sakaling mabuhay ang nalibing.
Larawan kuha ng may-akda, libingan ng mga pari at hermanong Heswita sa Sacred Heart Novitiate, Novaliches, QC, ika-20 ng Marso 2024.
Ganito po ang siste: tinatalian ng pisi ang daliri o kamay ng bawat namamatay kapag inilibing. Nakadugtong ang taling ito sa isang kililing o bell sa tabi ng bantay ng sementeryo, yung nasa graveyard shift.
Nakaangat ng kaunti ang takip ng kanyang kabaong at hindi lubusang tinatabunan kanyang libingan upang sakaling magkamalay, tiyak magpipiglas ito sa loob ng kabaong para makalabas… tutunog ang kililing sa gitna ng dilim ng gabi para magising o matawag pansin ng bantay na agad sasaklolo upang hanguin ang buhay na nalibing.
Isipin ninyo eksena sa sementeryo sa kalagitnaan ng dilim ng gabi… at biglang mayroong kikililing? Sinong hindi matatakot sa taong nalibing na biglang nabuhay? Doon nagmula ang salitang dead ringer na ibig sabihin ay isang taong nakakatakot o kakila-kilabot. Ikaw ba namang magtrabao ng graveyard shift sa sementeryo at kalagitnaan ng gabi ay tumunog kililing… marahil magkakaroon ka rin ng tililing sa takot!
Kaugnay din nito, alam ba ninyo na mayroong nakatutuwang kuwento rin ang paglalagay ng lapida sa libingan ng ating mga yumao?
Balikan ang Bagong Tipan ng Banal na Kasulatan na nagsasaad ng isa sa mga pangunahin nating pinananampalatayanan: ang muling pagbabalik ni Jesus o Second Coming of Christ na tinuturing end of the world.
Takot na takot mga unang Kristiyano sa paniniwalang ito na baka wala pa ang Panginoon ay magsibangon kaagad mga naunang namatay sa kanila!
Ang kanilang solusyon, lagyan ng mabigat na batong panakip ang mga libingan tulad ng lapidang marmol upang hindi agad bumangon ang patay bago ang Second Coming of Christ o Parousia.
Isa iyan sa mga dahilan kung bakit sinesemento rin mga puntod at libingan: upang huwag unahan pagbabalik ni Jesus.
Larawan kuha ng may-akda, libingan ng mga pari at hermanong Heswita sa Sacred Heart Novitiate, Novaliches, QC, ika-20 ng Marso 2024.
Kahalagahan ng pagsisimba... hanggang kamatayan... bago ilibing.
Mula sa tahanan, dumako naman tayo ngayon sa loob ng simbahan para sa pagmimisa sa mga yumao. Pagmasdan po ninyong mabuti posisyon ng mga kabaong ng mga patay kapag minimisahan.
Kapag po layko ang namatay katulad ng karamihan sa inyo na hindi pari o relihiyoso… pagmasdan ang kanilang paa ay nakaturo sa dambana o altar habang ang ulunan ay nakaturo sa mga tao o nagsisimba.
Kuha ng may-akda, 2018.
Ito ay dahil sa huling sandali ng pagpasok ng sino mang binyagan sa simbahan, siya pa rin ay nagsisimba. Pansinin na nakaturo kayang mga paa sa altar at ulo naman sa pintuan dahil kapag siya ay ibinangon, nakaharap pa rin siya sa altar, nagsisimba, nagdarasal.
Kapag pari naman ang namatay, katulad ko (punta po kayo), ang aming mga paa ay nakaturo sa pintuan ng simbahan at ulo naroon sa direksiyon ng dambana.
Hanggang sa huling pagpasok naming pari sa simbahan bago ilibing, kami ay nagmimisa pa rin ang anyo: nakaharap sa mga tao kung ibabangon mula sa pagkaposisyon ng aming ulo nakaturo sa altar at mga paa sa pintuan.
Larawan kuha ng may akda ng pinakamahal at isa sa matandang sementeryo sa mundo; mga paa ay nakaposisyon sa silangang pintuan ng Jerusalem upang makaharap kaagad ang Mesiyas na inaasahang magdaraan doon kapag dumating. Ang totoo, doon nga dumaaan si Jesus pagpasok ng Jerusalem mahigit 2000 taon na nakalipas.
Salamuch muli sa inyong pagsubaybay sa ating pagninilay at pagpapaliwanag ng ilang mga pamahiin at paniniwala kaugnay ng mga namatay. Ang mahalaga sa lahat ng ito ay patuloy tayong mamuhay sa kabanalan at kabutihan na naka-ugat palagi sa Diyos sa buhay panalangin (prayer life) na ang rurok ay ang Banal na Misa.
Huwag na nating hintayin pa kung kailan patay na tayo ay siyang huling pasok din natin sa simbahan na hindi makasalita ni makarinig o makakita. Tandaan, ang pagsisimba tuwing Linggo ay dress rehearsal natin ng pagpasok sa langit!
Kaya ngayong todos los santos, unahing puntahan ang simbahan upang magsimba. Tiyak makakatagpo natin doon ang ating yumao sa piling ng Diyos, kesa sa sementeryo napuro patay at mga kalansay. Amen.
Larawan kuha ng may-akda, bukang-liwayway sa Camp John Hay, Baguio City, Nobyembre 2018.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-31 ng Oktubre 2024
Larawan kuha ni G. Jim Marpa, 2018.
“Say it with flowers” ang marahil isa na sa mga pinakamabisa at totoong pagpapahayag ng saloobin sa lahat ng pagkakataon. Wala ka na talagang sasabihin pa kapag ikaw ay nagbigay ng bulaklak kanino man. Ano man ang okasyon. Buhay man. O patay na.
Mababango at makukulay na bulaklak. Mas maganda at mas mahal, pinakamabuti lalo’t higit kung ibibigay sa sinisinta upang mabatid nilalaman ng dibdib ng isang mangingibig.
Larawan kuha ng may-akda sa Benguet, 12 Hulyo 2023.
Sa buong daigdig, nag-iisang wika at salita ang mga bulaklak na ginagamit upang ihatid ang tuwa at kagalakan sa sino man nagdiriwang ng buhay at tagumpay, maging ng kagalingan at lakas sa may tinitiis na sakit at hilahil. Sari-saring kulay, hugis at anyo, iisa ang pinangungusap ng bulaklak sa lahat ng pagkakataon, buhay at kagalakan at kaisahan ng magkakaibigan at magkasintahan, mag-asawa at mag-anak, magkaano-ano man.
Marahil kasunod nating mga tao, ang mga bulaklak na ang pinakamagagandang nilikha ng Diyos upang ipadama at ilarawan sa atin Kanya at maging atin ding katapatan at kadalisayan ng loobin at hangarin. Alalahanin paalala ni Jesus sa atin, “Isipin ninyo kung paano sumisibol ang mga bulaklak sa parang…maging si Solomon ay hindi nakapagsuot ng kasingganda ng isa sa mga bulaklak na ito, bagamat napakariringal ang mga damit niya” (Mt. 6:28, 29).
Larawan kuha ng may-akda sa Benguet, 12 Hulyo 2023.
Kapag ako ay nagkakasal, palagi kong ipinaaalala sa magsing-ibig ang kahulugan ng maraming gayak na bulaklak sa dambana ng simbahan na nagpapahiwatig ng larawan ng Paraiso.
Alalaong baga, bawat Sakramento ng Kasal ay “marriage made in heaven” – malayang ginawa at pinagtibay ng magsing-ibig sa harap ng Diyos at ng Kanyang Bayan sa loob ng simbahan. Kaya wika ko sa kanila, ipagpatuloy ang pagbibigay ng bulaklak sa maybahay kahit hindi anibersaryo, lalo na kapag mayroon silang “lover’s quarrel” bilang tanda ng “ceasefire”.
Kaya naman maski sa kamatayan, mayroon pa ring mga bulaklak na ibinibigay tanda hindi lamang ng pagmamahal kungdi ng pag-asa na harinawa, makapiling na ng yumao ang Diyos at Kanyang mga Banal sa langit. Gayon din naman, dapat katakutan ng sino mang buhay pa ang padalhan ng korona ng patay o bulaklak sa patay dahil babala ito ng masamang balak laban sa kanyang buhay.
Lamay ni Mommy noong Mayo 7, 2024; paborito niya ang kulay pink at bulaklak na carnation.
Dagdag kaalaman ukol sa mga bulaklak sa patay: isang dahilan kaya pinupuno ng maraming mababangong bulaklak ang pinaglalamayan ng patay ay upang matakpan masamang amoy ng yumao dahil noong unang panahon, wala pa namang maayos na sistema ng pag-eembalsamo maging ng mga gamot para ma-preserve ang labi ng yumao. Kapansin-pansin ngayon lalo sa social media kapag mayroong namamatay, ipinapahayag ng mga naulila na huwag nang magbigay o mag-alay ng mga bulaklak bagkus ay ibigay na lamang sa favorite charity ng yumao. Kundangan kasi ay malaking halaga ng pera ang magagarang bulaklak sa patay; kesa ipambili yamang malalanta rin naman, minamabuti ng mga naulila ng yumao na mag-donate na lamang sa favorite charity ng pumanaw nilang mahal sa buhay.
Marahil ay hindi ito matatanggap hindi lamang ng mga Pilipino kungdi ng karamihan ng tao sa buong mundo; higit pa ring napapahayag ang pakikiramay at pagmamahal sa namatay at mga naulila sa pamamagitan ng bulaklak dahil malalim na katotohanang taglay ng mga ito.
Larawan kuha ng may-akda, 2018.
Tuwing Sabado Santo noong nasa parokya pa ako, gustung-gusto ko palagi sa aming umagang panalangin (lauds) na ipinahahayag iyong tagpo ng paglilibing kay Hesus.
Sa pinagpakuan kay Jesus ay may isang halamanan, at dito’y may isang bagong libingang hindi pa napaglilibingan. Yamang noo’y araw ng Paghahanda ng mga Judio, at dahil sa malapit naman ang libingang ito, doon nila inilibing si Jesus (Juan 19:41-42).
Inilibing si Jesus sa may halamanan, garden sa Inggles. Nagpapahiwatig muli ng Paraiso, hindi ba.
Kay sarap namnamin ng tagpo ng Pasko ng Pagkabuhay ni Jesus doon sa “halamanan” na muli ay paalala sa atin ng “return to Paradise”, “return to Eden” ika nga. Kaya nang lapitan ni Jesus si Magdalena nang umiiyak dahil wala ang Panginoon sa libingan, napagkamalan niya si Jesus bilang hardinero.
Larawan kuha ng may-akda, halamanan sa St. Agnes Catholic Church, Jerusalem, Mayo 2017.
Noong Martes, sinabi ni Jesus sa ebanghelyo na ang paghahari ng Diyos ay “Katulad ng isang butil ng mustasa na itinamin ng isang tao sa kanyang halaman” (Lk.13:19).
Bawat isa sa atin ay halamanan ng Diyos, a garden of God. A paradise in ourselves.
Maraming pagkakataon pinababayaan natin ating mga sarili tulad ng halamanang hindi dinidilig ni nililinang. Kung minsan naman, hindi nating maintindihan sa kabila ng ating pangangalaga, tila walang nangyayari sa ating sarili, tulad ng halamanang walang tumubo o lumago, mamunga o mamulaklak sa kabila ng pagaasikaso?
Nguni’t maraming pagkakataon din naman na namumulaklak, nagbubunga tayo tulad ng halamanan dahil ang tunay na lumilinang sa atin ay ang Panginoong Diyos na mapagmahal!
Ilang araw pagkaraan ng Pasko nang kami’y magtanghalian ng barkada, 2023.
Noong Disyembre 2022, umuwi isa naming dating teacher at kaming magkakaibigan ay nagsama-sama para sa isa pang dati naming kasama sa ICSM-Malolos, si Teacher Ceh.
Umuwi siya mula Bahrain noong 2020 dahil sa cancer at sumailalim siya ng chemotherapy.
Dahil Pasko, niregaluhan ko siya ng orchid.
Enero 2023 namasyal kami sa Tagaytay at napakasaya namin noon. Gustung-gusto niyang pinupuntahan ang Caleruega tuwing umuuwi siya mula Bahrain kung saan siya nagturo matapos mag-resign sa aming diocesan school.
Ang akala namin ay papagaling na si Teacher Ceh at dadalas na aming pagkikitang magkakaibigan mula noong simula ng 2023. Pagkatapos ng huli niyang chemotherapy noong Setyembre, nabatid na mababagsik kanyang cancer cells at hindi nagtagal, pumanaw si Teacher Ceh noong ika-16 ng Oktubre 2023.
Larawan kuha ng may-akda, 16 Oktubre 2024.
Isang araw bago sumapit kanyang babang-luksa, ibinalita sa amin ng kanyang Ate na umuwi mula Amerika na buhay at namumulaklak ang bigay kong orchid kay Teacher Ceh. Dinala niya ito nang magmisa ako sa kanyang puntod kinabukasan para sa kanyang ibis luksa.
Laking tuwa namin sa gitna ng nakakikilabot na pagkamangha nang makita naming magkakaibigan ang regalo kong orchids kay Teacher Ceh.
Isa’t kalahating taon pagkaraan naming huling magsama-samang magkakaibigan, isang taon makalipas ng kanyang pagpanaw, buhay at namulaklak pa rin ang orchid kong bigay sa kanya na tila nangungusap na masayang-masaya, buhay na buhay si Teacher Ceh doon sa langit!
Sa aking silid; bigay lamang po iyang halaman na iyan at di ko alam pangalan.
Ako man ay nagtataka. Kung kailan wala na aking Mommy, saka ako nakakabuhay ng mga halaman. Green thumb kasi si Mommy.
Kahit maliit lamang aming lupain, sagana siya sa pananim mula sa mga rosas at orchids, cactus at mga mayana, mga sari-saring halaman sa paso maging papaya, atis, langka, pati kamote at sili sa gilid ng bahay namin ay mayroon siya.
Ito yung flower vase ng mga napatay kong waterplant sa dati kong assignment; ayaw ko sanang dalhin sa paglipat dito sa Valenzuela pero awa ng Diyos, buhay pa halaman mula 2021.
Nakakatawa, ako hindi makabuhay ng halaman. Muntik pa akong bumagsak ng first year high school sa gardening kasi hindi ako makabuhay ng ano mang panananim maliban sa kamote. Sabi ni Mommy sa akin noon, kapag iyong kamote hindi ko pa nabuhay, ako ang talagang kamote!
Nang magkaroon ako ng sariling parokya noong 2011, nakakadalaw pa siya at simba sa amin noon tuwing Linggo. Ipinagyabang ko sa kanya mga alaga kong water plants sa kuwarto ngunit pagkaraan ng ilang buwan, namatay mga iyon. Sabi niya ulit sa akin, “ano ka ba naman anak, water plant na lang napapatay mo pa? Masyadong mainit iyong mga kamay,” aniya.
Hoya daw ito na nakuha ko noong aking personal retreat sa Sacred Heart Novaliches noong 2022; buhay pa rin hanggang ngayon sa aking banyo.
Isang bagay nakalimutan kong sabihin kay Mommy bago siya mamatay ay nakakabuhay na ako ng water plant sa kuwarto ko sa bago kong assignment sa Fatima Valenzuela.
Ako ay nagugulat sa sarili ko ngunit ngayon ko lamang napagnilayan nang makita ko ang orchids na regalo ko kay Teacher Ceh: apat na taon nang buhay aking mga water plant sa kwarto mula nang malipat ako dito noong 2021.
Hindi ko rin alam pangalan ng halamang ito na bigay sa akin pero nakapagpatubo na ako ng isa pa niyang sanga nasa aking office sa University; yung orchids bigay sa akin noong Abril, wala nang bulaklak pero buhayn pa rin. Himala!
Parang sinasabi sa akin ng mga alagang kong water plant na marahil, buhay na buhay at tuwang tuwa na rin si Mommy at nakabuhay ako ng halaman.
Kasi sabi niya kasi sa aking noong maliit pa ako, dapat daw marunong akong mag-alaga ng halaman at hayop dahil tanda raw iyon na makakabuhay na rin ako ng tao.
Siguro nga. Kaya ko nang mabuhay maski wala na siya, paalala marahil nitong aking mga halaman. Flowers for you, kaibigan.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-30 ng Oktubre 2024
Larawan kuha ng may-akda, St. Scholastica Retreat House, Tagaytay City, Agosto 2024.
Heto na naman ang panahon ng maraming pagtatanong at pagpapaliwanag sa ating mga pamahiin ukol sa paglalamay sa mga patay. Matagal ko nang binalak isulat mga ito nang mamatay aking ama noong taong 2000.
Biglaan ang kanyang pagpanaw noon. Katunayan, madaling araw ng kaarawan ni Mommy, ika-17 ng Hunyo 2000. Dalawang taon pa lamang akong pari. Nasunod ang aming mga kamag-anak na sa aming tahanan paglamayan si Daddy. At noon pinuna ng ilang matatanda ang aking kawalan ng kaalaman sa maraming pamahiin at kaugalian tuwing mayroong paglalamay sa patay.
Larawan kuha ng may-akda, St. Scholastica Retreat House, Tagaytay City, Agosto 2024.
Napuna noon ng nanay ng isang kaibigan na naghahatid ako ng mga panauhin matapos makiramay sa amin. Wika niya sa akin, “alam ko” aniya, “marami kayong alam at napag-aralan, Father; hiling ko lang po sana sa inyo na igalang pamahiin naming matatanda ukol sa lamay ng patay… masama ang naghahatid ng mga nakikiramay.”
Humingi ako ng paumanhin at iyon ang una kong aral sa mga pamahiin lalo sa probinsiya – pag-galang at respeto. Huwag nating pagtawanan kanilang pamahiin at kaugalian bagkus pagnilayan, pag-aralan at tuntunin pinagmulan ng mga iyon. Higit kong naunawaan ang mga ito sa aking pagtanda lalo nang pumanaw si Mommy nitong nakaraang Mayo. Ito po ay aking sariling pagsusuri, opinyon na maaring tama o mali. Kayo na ang tumimbang kung tatanggapin at paniniwalaan.
Bago po ang lahat, ibig kong bigyang pansin ang salitang ginagamit na “bawal” at “masama” tulad ng “bawal ang ganito, masama ang ganire”. Iisa lang kahulugan nito sa ating mga Pinoy. Dito ating makikita ang positibong katangian natin na magkasing-kahulugan ang bawal at masama kasi “ano mang bawal, tiyak masama”! Kaya, heto na po ang ilang mga pamahiin at aking paliwanag na marahil na dahilan o pinagmulan:
Bawal o masama magpasalamat sa mga nakikiramay ang namatayan. Ito palagi sinasabi sa akin ng mga nakiramay sa amin noong mamatay aming mga magulang. Hindi ko talaga maintindihan.
Tanging sumasagi sa aking isipan ang kasabihan na ang “paglalamay lamang ang hindi pinangungumbida.” Alalaong-baga, sa amin sa probinsiya, masusukat ang husay at kabutihan ng sino man sa kanyang pagpanaw: kung maraming makipaglamay at makiramay, siya ay mabuti; kung kakaunti, marahil hindi siya ganoong kabuti. Kaya walang dapat ipagpasalamat sa mga nakiramay dahil binabalik lamang nila kabutihan ng namatay.
Ngunit nang pumanaw si Mommy noong Mayo, noon ko higit naintindihan ito di lamang mas matanda na ako kungdi dahil marami na akong pinakiramayan bilang pari. Ayaw ng mga panauhin sila ay pasalamatan dahil ang kanilang pakikiramay ay pagbabalik ng kabutihang ginawa di lamang ng pumanaw kungdi pati ng mga naulila tulad ko na pari.
Larawan kuha ng ni G. Noli Yamsuan, Manila Cathedral, 2010.
Palaging sinasabi ng mga nakikiramay maging ng mga paring dumalaw sa amin kung paano ako noong sila’y nagdadalamhati ay akin ding sinamahan sa pagdiriwang ng Banal na Misa o maski pagbabasbas lamang. Kinuwento ng marami sa kanila kung paanong di nila malimutan mga iyon, pati na rin nang dalawin ko at dasalan kanilang mahal sa buhay habang may karamdaman.
Kay tamis maalala na di nila kinalimutan pakikiramay ko noon. At wala nang higit pang tatamis itong aking naranasan pagkamatay ni Mommy, sumunod kanyang nakatatandang kapatid. Nalaman ng ilan kong dating parokyano at kusa din silang nagtungo sa lamay ng aking Tita. Nagulat mga pinsan ko nang sila ay magpakilala at ang sabi daw sa kanila, “naku, si Father pinuntahan lahat ng aming mga patay kaya kami narito ngayon.”
Hindi naman sa sinusuklian ating kabutihan kungdi patunay ito na hindi nalilimutan ng mga tao ating pakikiramay sa pagpanaw ng mahal nila sa buhay; dala-dala nila ito palagi at kinukuwento sa mga bata kung paanong dumamay mga tao sa kanilang pighati. Sakaling mayroong kaaway o kaalitan ang pumanaw, doon din nakikilala kabutihan ng sino man. Marami akong napansin mga kamag-anakan lumalambot ang kalooban kapag nagpunta at nakiramay nakaalitan ng kanilang pumanaw subalit, kung magmatigas yaong kaaway at ni hindi man lang sumilip sa lamay lalo na kung kababaryo, itaga mo sa bato, sasabihin ng mga kaanak sadyang masama iyan.
Kaya, bukod sa hindi sinasabi ang “salamat” sa lamayan, laging pakatandaan sa ating mga Filipino, ang pakikiramay ang isa sa mga pinakamagandang paraan ng pakikipag-kapwa tao dahil hanggang kamatayan, laan tayo makipag-ugnayan.
Larawan kuha ng may-akda, Agosto 2024.
Bawal o masama maghatid ng mga nakiramay. Nakakatawa po ito nguni’t tunay na tunay lalo sa aking karanasan. Hindi na dapat maghatid sa mga nakiramay ang namatayan dahil maraming maraming iba pang dumarating na panauhin at baka ikaw lang ang nakakakilala sa kanila.
Alam naman ninyo tayong mga Pinoy: sasakay na lang o nakasakay na nga sa kotse, hindi pa matapos ang mga kuwentuhan natin! Kaya kung maraming nakikiramay at isa isang ihahatid mga nagpapaalam, wala nang makapag-eestima sa mga dumarating na iba pa. Praktikal ang pamahiing ito.
Larawan kuha ng may-akda, Sacred Heart Novitiate, Novaliches, QC, 20 Marso 2024.
Bawal o masama magbaon ng pagkain at inumin mula sa lamay. Nakakatawa din ito. Ngunit gaya ng bawal na paghahatid sa mga nakikiramay, praktikal ang pamahiing bawal mag-uwi ng pagkain at inumin mula sa lamay.
Nang mamatay si Mommy noong Mayo, dalawamput-anim na taon na akong pari, matagal na ring nagsipagtrabaho mga kapatid ko at marami na ring kaklase at kaibigan mga anak nila. Sa dami ng aming mga nakilala, lahat dumarating para makiramay. Bagamat marami ang mayroong bigay ding pagkain at inumin sa kabila ng saganang handa naming pagkain na pina-caterer pa, may isang gabing halos kinapos aming handa kaya nagpabili pa ng lechon manok kapatid ko!
Kung bawat bisita ay mag-uuwi nga naman ng mamon o magsha-Sharon Cuneta ng lumpiang shanghai at iba pang ulam, mauubos ang pagkain at baka walang maihain sa mga darating iba pa lalo na kung hating gabi na. At iyan ang tunay na masama sa paguuwi ng pagkain at inumin mula sa patay: nauubusan mga maglalamay!
Dagdag kuwento: ayaw na ayaw iyan ng aking kasambahay noon na si “Manang” sa aming kumbento. Hindi niya kinakain mga “take home” sa akin at madalas, pinamimigay pa niya sa iba. Masama daw baka ako magkasakit. Pero, kapag kakaiba at masarap mga pagkaing uwi ko mula sa lamayan lalo ng mga rich at showbiz friends ko, okey lang sa kanyang kainin mga iyon! Ano nga ba masama? Wala maliban sa ating nabanggit na dahilan.
Larawan kuha ng may-akda, Nagsasa Cove, San Antonio, Zambales, 19 Oktubre 2024.
Bawal o masama maligo kapag mayroong patay. Siyempre! Puyat kasi tayo sa paglalamay kaya dapat magpahinga muna saka maligo. Iyon lang iyon.
Noong Hunyo, isang dating kasamahan kong DJ sa GMA7 namatay ang ina. Matapos akong magmisa at nang magpapaalam na, tinanong niya ako ng seryoso: talaga daw bang hindi pa siya puwedeng maligo?
Nakupo! Kaya pala kako tumutubo na yang balbas mo at nanglalagkit ka na! At ito ang dahilan sinabi ko sa kanya ukol sa pamahiing iyon. Maligo ka na wika ko at ang baho mo na!
Larawan kuha ng may-akda, Anvaya Cove, Morong , Bataan, Abril 2024.
Bawal o masama ang umuwi kaagad ng bahay galing sa patay. Ito ang popular na kaugaliang “pagpag” bago umuwi kasi kailangan daw iligaw iyong patay na baka sumunod. Ang totoo ay kailan lang naman ito naging laganap at napa-uso. Kawawang mga convenience store, naging tambayan ng mga nagpapagpag. At kaluluwa!
Hindi po ito totoo. Una, walang gumagalang kaluluwa. Kapag namatay ang isang tao, kaagad-agad hinahatulan kanyang kaluluwa kung ito ay pupunta ng langit o purgatoryo o impierno (ibang paksa ito na mainam pag-usapan sa ibang pagkakataon).
Heto naunawaan ko lamang nitong kamakailan habang dumarami ang namamatay kong mga kamag-anak at mga kaibigan. Dahil sa lamay na lang kami nagkikita-kita, itinutuloy namin ang kuwentuhan sa labas kasi naman, nakakahiyang ubusin pagkain at inumin sa lamayan.
At saka para mas masarap din ang kuwentuhan. Iyon sa aking pananaw ang tunay na dahilan kaya nauso ang pagpag. Sabi ng iba, iyon ay galing sa mga kapatid nating Chino na naniniwalang kailangang ipagpag mga negative vibes mula sa mga lamayan ng patay.
At kung tutuusin, ano nga ba ang mga negative vibes na ito? Balikan ang aral ng COVID-19 pandemic: mga mikrobyo at virus na maaring pagmulan ng pagkakasakit. Sa halip na magpagpag kayo ng kakain pa muli sa labas, mag-disinfect palagi pagdating ng bahay pagkagaling sa lamayan nang mapuksa mga kumakapit na mikrobyo.
Larawan kuha ni Ka Ruben, stained glass sa Pambansang Dambana ng Birhen ng Fatima, Valenzuela City, 10 Oktubre 2024.
Bawal o masamang maglibing tuwing araw ng Lunes. Ipagpaumanhin po ninyo mga naunang pari noong araw. Sila po nagpalaganap nitong “pamahiing” ito. Hindi naman talaga masama o bawa kasi kadalasan, Lunes ang araw ng libing ng mga yumaong pari pati kamag-anak namin.
Tanging dahilan ng pamahiing iyan ay pagod ang mga pari ng araw ng Linggo sa pagmimisa kaya, Lunes ang kanilang day-off. At pinakamabisang paraan upang matandaan ito ng mga tao, sabihing “masama” ang paglilibing ng Lunes na siyang unang araw ng trabaho.
Larawan kuha ni G. Jay Javier, Hulyo 2024.
Kaya po ako mula noon pa, ang day off ko ay Huwebes kasi Lunes ang pagpupulong naming mga pari!
Kayo ano pa alam ninyong pamahiin sa mga patay at lamay?
Hanapin ang praktikal na dahilan at higit sa lahat, igalang pa rin natin paniniwala ng ating mga kababayan kesa pagtawanan.
Tandaan, sa kamatayan palagi nagkakasukatan ng ating pagkakaibigan at pagsasamahan.
Ang pakikiramay ay tanda ng pakikibahagi sa pagluluksa at pighati ng namatayan.
At iyan ang pinakamainam na dahilan sa likod nitong mga pamahiin natin tuwing mayroong lamay at patay.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-30 ng Agosto 2024
Larawan mula sa Facebook, 29 Agosto 2024.
Tayong mga Pinoy
hindi mauunahan sa katatawanan
mga biru-biruang makatotohanan
sadya namang makahulugan
sumasalamin sa kasalukuyang
kabulukang umiiral
sakit na kumakalat
lumalason sa lipunan.
Pagmamaang-maangan
ng matataas nating upisyal
sa kanilang mga kasinungalingan
kapalaluang pilit pinagtatakpan
sa kahuli-hulihan kanila ring bibitiwan
sa pananalitang akala'y maanghang
kanilang unang matitikman pain sa simang
silang sumasakmal hanggang masakal;
nguni't kakaibang tunay si Inday
hindi nga siya isda, walang hasang
kungdi pusit hatid ay pusikit na kadiliman
tintang itim ikinakalat
upang kalaban ay marumihan
di alintana kanyang kasamaan
di kayang pagtakpan.
Sa pagtatapos nitong buwan ng wika English pa more asar pa more kanyang binitiwan hanggang maging pambansang katatawanan nang siya ay mag-slang "shiminet" na tanging kahuluga'y "she-may-not-like-my-answer" lamang ngayon sana kanyang malaman hindi rin namin gusto kanyang answer mga pangangatuwiran sana'y manahimik na lang at maghintay sa halalan.
Bago man pandinig ang "shiminet" matagal na nating ginagamit upang pagtakpan katotohanan; mag-isip, laging tandaan kasinungalingan at kasamaan ay iisang "puwersa ng kadiliman" at "puwersa rin ng karahasan" ng magkakaibigang hangal!
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-14 ng Agosto 2024
Larawan kuha ng may akda sa kanyang silid, 14 Agosto 2024.
*Salamuch sa Orange and Lemons.
Umuwi ka na Mommy: yan lang mithi ko palagi hindi lang masabi nitong aking mga labi dangan kasi hindi mangyayari; akala ko noong dati makakaya ko ang pighati ng iyong pagpanaw ngunit aking akala pala ay mali tunay na damdamin namnamin, ilahad at aminin sa sarili huwag ikubli huwag magkunwari tiyak madadali sa huli.
Umuwi ka na Mommy: kailanma'y hindi namin iyan nasabi dangan nga kasi ikaw palagi nasa tahanan at tindahan naghihintay sa amin at pagsapit ng takipsilim tulad ng mga alaga mong inahin isa-isa kaming iyong hahanapin parang mga sisiw bubusugin sa halimhim ng iyong mga pangangaral at dalangin saka ipaghahain ng masarap at mainit na pagkain mahirap limutin.
Umuwi ka na Mommy: ikaw lang kasi sa akin ang walang atubili nakapagsasabi, nakakaramdam at nakababatid ng lahat dangan nga kasi ikaw ang sa akin nagsilang sa iyong sinapupunan hanggang libingan dama ko ating kaisahan pilit ko noon hinihiwalayan kaya ngayon aking ramdam kay laking kawalan kahit nag-iisa ka lang.
Larawan kuha ng may akda sa kanyang silid, 14 Agosto 2024.
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-01 ng Agosto 2024
Larawan kuha ng may-akda, bukang liwayway sa Lawa ng Galilea, Israel, Mayo 2019.
Unang araw sa buwan ng Agosto, buwan ng wika ako ay nakatunganga sa pagkamangha sa isang salita: PALIWANAG sa wikang Inggles, "explanation" at kung gagamiting pandiwa "to explain" ito ay magPALIWANAG.
Kay sarap namnamin
at damhin mga kataga
nitong ating wika
tulad ng PALIWANAG
nagsasaad ng pagbibigay
liwanag dahil mayroong
kadiliman minsa'y panlalabo
kaya nililinaw upang
matanaw, makita kahit man lang
maaninag upang matukoy, makilala.
Mahirap kasi mag-apuhap sa gitna ng kadiliman na kawalan ng katiyakan: ika'y nangangapa at nangangamba kung ano iyong mahawakan, makuha kaya nakakatakot sa dilim na wala kang nakikita dahil pati ikaw baka tuluyang mawala pa!
Inyong pagmasdan malaking kadiliman na sa ati'y bumabalot kamakailan kaya kay raming nagpapaliwanag naglilinaw dahil sa mga ginawa at ipinahayag na puro kaguluhan:
Waiter sa Cebu pinagpaliwanagan ng halos dalawang oras habang nakatindig sa harapan ng customer na tinawag niyang "Sir" na ibig ituring siya na "Mam"; kay daming paliwanag ni "Mam" pero malabo pa rin dahil malinaw pa sa araw maski sa mga larawan na siya ay Sir!
Hanggang ngayon nagpapaliwanag pa rin mga pasimuno ng paglapastangan sa Huling Hapunan ng Panginoon na lalong nababaon dahil maliwanag kanilang kasinungalingan na ang kadiliman ng kapalaluan at kasamaan kanilang pagpugayan taliwas sa layuning magkaroon ng pagbubuklod at kaisahan.
Hindi lang minsan ating narinig masabihang "ang labo mo naman" kaya kinakailangang magpaliwanag upang maunawaan at maintindihan na siyang daan sa magandang pagsasamahan.
Heto ngayon ating pagnilayan pagbulayan aking katanungan: nagPALIWANAG ba ang Panginoong Jesus sa Kanyang mga pangangaral? Maliban sa pagpapaliwanag ng mga talinghaga ng sarilinan sa mga alagad, walang ipinaliwanag si Jesus dahil maliwanag Siyang palagi at higit sa lahat Siya ang Liwanag ng Sanlibutan.
Madalas hindi Siya maunawaan, maintindihan at matanggap ng mga tao noon hanggang ngayon ngunit kailanman walang binawi na salita ang Panginoong Jesus dahil maliwanag ang lahat: "Ako ang daan at katotohanan" (Jn.14:6), "Ako ang muling pagkabuhay at ang buhay" (Jn. 11:25) "Ako ang pagkaing bumaba mula sa langit; ang kumakain ng aking laman at umiinom ng aking dugo ay may buhay na walang hanggan, at muli ko siyang bubuhayin sa huling araw" (Jn. 6:54).
Nang linisin ni Jesus ang templo sinabi sa mga tao na gibain iyon at kanyang itatayo sa loob ng tatlong araw; Siya ay pinagtawanan ng mga kalaban ngunit malinaw na sinasaad sa kasulatan nang muli Siyang mabuhay ay naunawaan ng mga alagad ang tinutukoy Niyang templo ay ang Kanyang Banal na Katawan (Jn. 2:18-22); maliwanag si Jesus ay palaging malinaw kaya kahit sa gitna ng kadiliman Siya ay maliwanag.
Lumapit tayo kay Jesus at hayaang liwanagan Niya kadiliman sa ating puso at kalooban katulad nina Nicodemo at Dimas na umamin sa kanilang kamangmangan at kasalanan kaya natamo ang liwanag at kaligtasan; hindi mahirap tuntunin katotohanan at liwanag ng Panginoon natin kung ating aaminin at aalisin mga piring sa ating paningin upang mabuksan puso at kalooban sa kagandahan at dangal ng kabutihan ng bawat nilalang hindi ang ipangalandakan sariling husay at kaalaman maging antas ng kalinangan!
Tandaan at panghawakan, tiyak na kaliwanagan ng mga salitang binitiwan ng Panginoon sa atin sana ay magpaalaala: "Ang nagpapakataas ay ibababa, at ang nagpapakababa ay itataas" (Mt.23:12)
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-12 ng Hunyo 2024
Mula sa Colombo Plan Staff College, cpstech.org, 12 June 2020.
Tuwing sasapit petsa dose ng Hunyo problema nating mga Filipino nahahayag sa pagdiriwang na ito: alin nga ba ang wasto at totoo, Araw ng Kalayaan o Araw ng Kasarinlan?
Parehong totoo, magkahawig sinasaad ng mga ito ngunit malalim at malaki kaibahan ng mga ugat nito: kung pagbabatayan ating kasaysaysan araw ito ng kasarinlan nang magsarili tayo bilang isang bansa pinatatakbo ng sariling mamamayan, magkakababayan; ngunit totoo rin namang sabihing higit pa sa kasarinlan ating nakamtan nang lumaya ating Inang Bayan sa pang-aalipin ng mga dayuhan!
Kuha ng may akda, Camp John Hay, 2018.
Maituturing bang mayroon tayong kasarinlan kung wala namang kalayaang linangin at pakinabangan ating likas na kayamanan lalo na ang karagatan gayong tayo ay bansang binubuo ng mga kapuluan? Tayo nga ba ay mayroong kasarinlan at nagsasariling bansa kung turing sa atin ay mga dayuhan sa sariling bayan walang matirhan lalo mga maliliit at maralitang kababayan dahil sa kasakiman ng mga makapangyarihan sa pangangamkam?
Gayon din naman ating tingnan kung tunay itong ating kalayaan marami pa ring nabubulagan, ayaw kilalanin dangal ng kapwa madalas tinatapakan dahil ang tunay na kalayaan ay ang piliin at gawin ang kabutihan kaya ito man ay kasarinlan dahil kumawala at lumaya sa panunupil ng sariling pagpapasya na walang impluwensiya ng iba kundi dikta ng konsiyensiya!
Larawan kuha ni G. Jay Javier sa Luneta, 2022.
Kalayaan at kasarinlan kung pagninilayan dalawang katotohanang nagsasalapungan kung saan din matatagpuan ang kabutihan, paglago at pagyabong ng ating buhay!
Lawiswis ng Salita ni P. Nicanor F. Lalog II, Ika-6 ng Mayo 2024
Larawan kuha ng may-akda, Anvaya Cove sa Morong, Bataan, ika-15 ng Abril 2024.
Sana'y dinggin itong aking awit tungkol sa pananahimik na higit sa pagwawalang-imik o kunwari'y pagiging bingi bagkus pakikinig na mabuti sa bawat tinig dahil ang katahimikan ay hindi kawalan kungdi kapunuan; sa katahimikan tayo ay bumabalik sa ating pinagmulan namumuhay tulad nang sa sinapupunan nakikiramdam, lahat pinakikinggan dahil nagtitiwala kaya naman sa pananahimik tayo ay nakakapakinig, nagkaka-niig, higit sa lahat ay umiibig dahil ang tunay na pag-ibig tiyak na tahimik hindi ipinaririnig sa bibig kungdi kinakabig ng dibdib maski nakapikit dama palagi ang init!
Ganyan ang katahimikan, hindi lamang napapakinggan kungdi nararamdaman nakabibinging katotohanan kaya laging kinatatakutan ayaw pakinggan iniiwasan di alintana sa kahuli-hulihan katahimikan ang tiyak nating hahantungan magpakailanman kaya ngayon pa lang ating nang kaibiganin ang katahimikan, matutunang harapin at tanggapin tulad ng sa salamin tunay na pagkatao natin upang pabutihin, dalisayin sa katahimikan pa rin.
Larawan kuha ng may-akda sa Bgy. Kaysuyo, Alfonso, Cavite, 27 Abril 2024.
lordmychef.com 